Nguyễn Trãi được xem là một nhà văn lớn trên nền trời Việt Nam, ông đã có nhiều đóng góp rất to lớn cho thơ ca, đặc biệt trong đó nổi bật lên là tác phẩm bài thơ côn sơn ca ,là một bài thơ chữ Hán nổi tiếng. Có lẽ Nguyễn Trãi đã viết bài thơ này trong thời gian ông cáo quan về ở ẩn ở Côn Sơn để giữ cho tâm hồn trong sạch, thanh cao của mình.
Đầu bài thơ chúng ta đã thấy tác giả vẽ ra một bức tranh thiên nhiên thật đẹp đẽ và hùng vĩ với tiếng thác chảy rì rầm, hình ảnh Côn Sơn hiện ra trước mắt chúng ta thật thơ mộng và lãng mạn với tiếng suối chảy, có đá rêu phong, có rừng thông mọc rậm, có rừng trúc xanh mát. Đó chính là sự hoang dã của thiên nhiên . Ngôi nhà thiên nhiên ấy thật đặc biệt với suối như tiếng đàn, rêu là chiếu , bóng râm là giường. Và trong ngôi nhà ấy ông để cho tâm hồn mình giao hòa với cảnh vật và vẽ lại nó bằng ngọn bút tài hoa của mình :
"Côn Sơn suối chảy rì rầm,
Ta nghe như tiếng đàn cầm bên tai."
Với tác giả thì tiếng vang động như vang vọng bên tai, chúng ta như cảm nhận được rằng tác giả đã cảm nhận được tác giả đã hòa mình vào thiên nhiên thơ mộng hữu tình đó ,nó làm cho tam hòn của tác giả bay bổng, thanh thản trước những cảnh tượng đẹp đến nỗi nếu ai gặp chắc chắn cũng phải thốt lên.
Tác giả đã ví tiếng nước chảy giống như tiếng đàn cầm bên tai mình, rừng thông, tán lá giống những mái che cho tâm hồn của nhà thơ . Thi nhân lặng lẽ ngồi bên phiến đá đã bao phủ bởi rêu phong cảm thấy như chiếc chiếu êm. Những hình ảnh,màu sắc, tâm hồn nhà thơ hiện lên bằng những liên tưởng vô cùng tha thiết và đằm thắm qua những câu thơ:
Ta ngồi trên đá như ngồi chiếu êm.
Trong ghềnh thông mọc như nêm,
Tìm nơi bóng mát ta lên ta năm.
Trong rừng có bóng trúc râm,
Dưới màu xanh mát ta ngâm thơ nhàn.
Về đi sao chẳng sớm toan"
Khi Nguyễn Trãi về ở ẩn nhưng tâm trạng vẫn đang lo lắng cho mối an nguy của đất nước ,chính vì thế cho nên tác giả muốn tìm đến những nơi vắng vể không vướng bụi trần ,nơi đó chỉ có thiên nhiên cây cỏ,có tiếng suối reo cùng bóng trúc tỏa bóng râm mát và hưởng thụ một cuộc sống không có bụi trần.
Sự chiêm nghiệm của nhà thơ đang thấm một nỗi buồn, khi tóc đã bạc chỉ biết làm bạn với mây múi, gió trăng :
“Láng giềng một áng mây bạc,
Khách khứa hai ngàn núi xanh”.
Những nỗi lo toan của Nguyễn Trãi về thanh danh khi về ở ẩn
“Núi gò đài các đó đây
Chết rồi ai biết đâu ngày nhục vinh”
Triết lí về cuộc đời của Nguyễn Trãi là mang cả một nỗi buồn sâu thẳm lan rộng trong tâm hồn nhà thơ. Từ những chiêm nghiệm về lịch sử của phong kiến ,về những thăng trầm cuộc đời, về những nhục vinh từng nếm trải thì ông đã cảm thông cho số kiếp của con người . Chính cái nhìn và suy ngẫm ấy đã mang tính nhân bản sâu sắc cao. Bi kịch Nguyễn Trãi là bi kịch của kẻ sĩ trong xã hội Phong Kiến, bi kịch của lịch sử. Chính vì vậy mà ông đã viết :
"Sao, Do bằng có tái sinh,
Hãy nghe khúc hát bên ghềnh Côn Sơn”.
Bài ca Côn Sơn là một bức tranh thiên nhiên tuyệt đẹp qua con mắt của nhà thơ, qua đó nói lên tâm sự của tác giả đối với vận mệnh của đất nước mình.
